AFLEVERING 51 (BIS)

Praten over seks in Brusselse scholen kan gevoelig liggen. Schaamte is een universeel gegeven, maar kan worden versterkt door significant veel leerlingen die religieuze en culturele dogma’s meebrengen naar de klas. Waar gaat dat zoal over?

Op het einde van de workshop stellen de leerlingen van het Kunsthumaniora van Laken via een QR-code anoniem vragen. ‘Of het kan dat je nooit je regels krijgt’, ‘Of het raar is om al op je elfde te masturberen’, ‘Dat een eerste keer anaal toch wel pijn kan doen’, ‘Sperma slikken. Een open relatie hebben. Is dat fout?’ Maar ook: ‘Ik werd al eens betast waar ik het niet fijn vond. Wat kan ik doen?’ Seksuologe Jacoba Cuppens vangt op en kanaliseert de antwoorden. Eerder mocht de klas al doorsneden van een clitoris en een penis tekenen en werd er gepeild naar parate kennis. ‘Squirten mevrouw, dat is als een opgewonden vrouw hard begint te spuiten en anale seks is seks door een kont.’ Een kat wordt een kat genoemd. ‘Mensen, wat weten jullie of menen jullie te weten over het spiraal, glijmiddel, rukken, gender, intersekse, de G-spot, plasseks, de prostaat en sexting?’

Ik ben uitgenodigd en zit geamuseerd te observeren. De workshop kadert in het project van het theatergezelschap TINT, dat met jongeren een stuk over seksualiteitsbeleving in elkaar steekt en daarmee wil toeren door Brussel en Vlaanderen om het thema bespreekbaarder te maken. ‘We merken dat onze workshops in Brussel soms wat moeilijker verlopen‘, zeggen Eline George, Jacoba Cuppens en Elke Vander Kelen. ‘Wellicht ligt dat aan culturele en religieuze gevoeligheden. Die willen we beter begrijpen om ons toneelstuk inclusiever te maken.’ Ze hoeven me het geen twee keer te zeggen. Hyperdivers Brussel, dat zijn ook uiteenlopende visies op seksualiteit.

In het Nederlandstalig onderwijs werd seksuele voorlichting in september 2023 vanaf het derde middelbaar als verplichte kost uit de leerplannen gehaald. Langs Franstalige kant gebeurde die maand net het omgekeerde. Niet zonder protest overigens. In werd Wallonië werd in verschillende schollen brandgesticht. De daders teerden op een religieuze en extreemrechtse achterban. Maar vrijblijvend of verplicht? Hoe ga je met het thema aan de slag in hyperdiverse klassen waar noden, achtergronden en dus ook de taal om over seks te praten erg kunnen verschillen? Kan inzicht in elkaars cultuur helpen om bij momenten een mijnenveld te neutraliseren? Studenten Sevgi en Montana illustreren de uitersten. ‘Toen ik op school voorlichting kreeg, stond seks mijlenver van mij af’, duidt Sevgi. ‘Thuis was dat taboe en in de klas welde zoveel schaamte op.’ Bij Montana kon het er niet opener aan toegaan. ‘Rond de eettafel ging het over Tinderdates, hoeveel seks iedereen had en of we elkaar ‘s nachts hadden horen seksen. Met alles kon ik bij mijn moeder terecht. Vandaag neemt mijn zus een douche, terwijl ik in dezelfde ruimte op het toilet zit.’

Ik beslis om gedurende enkele maanden religieuze Brusselaars te bevragen. Opvallend: de meesten wensen nadien anoniem te blijven. Soms ligt dat aan de intieme info die ze deelden. Anderen maken zich zorgen over hun positie. ‘Voor mij is het belangrijk dat niemand denkt dat ik analyses maak over de mensen met wie ik intiem werk en dat het vertrouwen niet wordt gebroken’, duidt de moslimfeministische jeugdwerkster Amina. Moslims spreken welwillender over het thema, dan Syrisch-orthodoxe christenen. Wat volgt, gaat dus vooral weer maar eens over islam. Maar het zou even interessant zijn om de journalistieke oefening over te doen met protestanten, evangelisten en nieuwe Brusselse katholieken.

Leerkrachten die met handelingsverlegenheid kampen, moeten niet wanhopen. Workshops of lessen seksuele voorlichting zijn in Brusselse scholen niet gedoemd om op weerstand vast te lopen. Zeker niet in goed gemengde klassen. ‘Bij mij zaten er christenen, moslims en boeddhisten’, vertelt de 18-jarige Belgo-Vietnamese Manon. ‘We praatten heel open over seks en verliefdheid. Hoe het bijvoorbeeld de eerste keer was gegaan. De meeste van mijn Marokkaanse vrienden hadden het ook al gedaan. Tijdens de erg biologisch opgevatte lessen voorlichting merkte ik geen schaamte.’ Ook Axcent vzw doet er niet alarmerend over. Met workshops zet de organisatie in scholen in op interlevensbeschouwelijke dialoog. Sinds kort gaat het ook over de band tussen seksualiteit en levensbeschouwing. ‘Vanuit onze beperkte ervaring in scholen in Woluwe, Laken en Koekelberg zien we tot nu toe geen echte weerstand’, zeggen Fien Ingelbrecht en Ellen Van Gelder. ’Leerlingen tonen inlevingsvermogen in de verschillende standpunten.’

Toch kan het fout uitdraaien. ‘Wij waren in de laatste graad secundair met drie witte leerlingen’, weet Montana. ‘Ik was bros en liep rond in roze T-shirts. Dat werd in de ogen van mijn gelovige medestudenten geassocieerd met lesbisch zijn. Pesten was het resultaat, terwijl ik hen nooit in de hoek duwde omdat ze maagdelijkheid hoog in het vaandel droegen.’ Omgekeerd kan het ook. De Brusselse RITCS-studente Zeynep was in Vlaanderen de enige Turkse in een school die voor de rest wit kleurde. ‘Niemand begreep de begrenzingen en de taboes waarmee ik was opgevoed. Pas na mijn overstap naar een bruine school met Marokkaanse, Turkse en Assyrische vrienden die dezelfde achtergrond deelden, voelde ik me thuis.’ ‘Natuurlijk mag je niet inboeten op kennisoverdracht’, stelt moslima en seksuologe Zina Hamzaoui. ‘Seksuele gezondheid is erg belangrijk. Er is geen probleem om over de genitale delen te praten, ook niet in het basisonderwijs. Maar je moet wel in crescendo opbouwen. Zomaar tegen een puber van zestien zeggen dat je het over de clitoris gaat hebben, terwijl die puber daar thuis nog nooit heeft over horen praten, kan alle deuren dichtdoen.’

Seks na het huwelijk

Significant veel Brusselse leerlingen brengen vanuit hun opvoeding religieuze en culturele dogma’s mee naar school. Een van de belangrijkste is dat seks voor het huwelijk not done is. Het is niet dat ze dat per se respecteren (zie aflevering 52), maar het idee steekt wel in hun bagage. 

Ismael is als diaken verbonden aan een Syrisch-orthodoxe kerk in Brussel en legt me de pijlers van zijn geloof uit. ‘Geen seks voor het huwelijk is de absolute regel. Dat is voor ons een van de zogenaamde zeven heilige geheimen. Zolang je niet gehuwd bent, ben je niet met elkaar verbonden door het heilige geheim van het huwelijk. Tijdens de ceremonie roept de priester de heilige naar beneden en pas dan worden man en vrouw één. Scheiden kan enkel in het geval van overspel. Is er sprake van echtelijk geweld, dan kan het gebeuren dat de priester eerst aanraadt om drie jaar apart te gaan wonen en daarna een verzoeningspoging te ondernemen. Elkaar geen plezier in seks gunnen, is in tegenstelling tot de islam geen reden om te mogen scheiden. Wie verboden seks heeft – zo staat het in de Bijbel -, denk aan homoseksualiteit, zal door God worden gestraft. Gemengde huwelijken liggen ook moeilijk, zeker met moslims, want dan moet je moslim worden. En maagdelijkheid blijft erg belangrijk, omdat de reputatie ervan afhangt.’

Geen seks voor het huwelijk is ook een heilig beginsel in de islam. ‘Als je me vraagt waar onze godsdienst binnen twintig jaar zal staan, dan zal er op dat punt niet veel veranderd zijn’, aldus islamleraar en jongerenbegeleider Mohamed Chatouani. Eens getrouwd, is alles toegestaan, op seks tijdens de menstruatie en anale seks na, want dat veroorzaakt zogezegd ziektes. Of ze seksualiteit soms niet te veel sacraliseert, wil ik van Zina Hamzaoui weten. Er is toch niet één vorm van goede seks? Prostitutie heeft een maatschappelijk nut. Aan porno kijken zijn risico’s verbonden, maar het kan jongeren technisch ook wat bijleren. En experimenteren vóór het huwelijk kan toch zorgen voor een juistere partnerkeuze? ‘Ik ben seksuologe voor alles’, antwoordt ze. ‘Als jongeren buiten het huwelijk seks hebben, wie ben ik om dat abnormaal te vinden. Dan probeer ik hen gewoon te begrijpen. Maar vanuit mijn moslimapositie verdedig ik wel seks binnen het huwelijk. Dat is nu eenmaal de religieuze norm. Het huwelijk laat een sterkere adoratie van God toe. Het seksuele genot dat je elkaar kan geven, zal serener zijn en zo ontstaat er marge om nog meer naar God toe te leven. Tijdens mijn therapiesessies, maar ook in mijn workshops in Brusselse scholen en moskeeën, nodig ik uit om vooraf veel met elkaar te praten en elkaar zo goed mogelijk te leren kennen. Seks volgt nadien dan wel vanzelf.’

Het kan al een deel van de bezorgdheid over seksuele voorlichting op school verklaren. Veel aandacht gaat daarbij uit naar contraceptie en het hebben van veilige seks. ‘Dat moet ook’, zegt Ismael. ‘Maar praten over condooms roept bij adolescenten nadien wel vragen op. Waarom mogen wij niet en anderen wel een relatie hebben? Daarom is het belangrijk dat onze jongeren zo vroeg mogelijk naar de kerk gaan om het spirituele luik mee te krijgen. Anders kan je ze nadien nog moeilijk overtuigen.’

Masturberen en maagd zijn

Wie met het dogma seks binnen het huwelijk opgroeit, weet ook dat maagdelijkheid belangrijk is. Mohamed Chatouani legt uit hoe maagd blijven de sterkte van een persoon toont om het religieuze voorschrift te respecteren. Maar ook hoe het vooral een cultureel gegeven is. ‘Als iemand voor het huwelijk ontmaagd is, dan wordt daar religieus eigenlijk niet zo zwaar aan getild. Cultureel weegt het wél door.’ Jongerenwerkster Amina leidt ook workshops en beaamt dit. ‘Religieus gezien spreken we liever over kuisheid en dat gaat om meer dan enkel de eerste penetratie. Het raakt aan alle aspecten van intimiteit, waarbij je ervaringen voor een bepaalde persoon reserveert. Overigens denk ik dat meisjes vandaag wel beseffen dat het verhaal over de intactheid van het maagdenvlies bullshit is. Eén vrouw op twee bloedt niet na een eerste penetratie.’

Student Sevgi reageert heftig. ‘Dat de kans op niet bloeden groter is dan wel bloeden, hebben ze nu eindelijk wel geleerd. Maar de druk om maagd te blijven, heeft heel mijn adolescentie overschaduwd. Het wordt er van kleins af aan als pap ingelepeld. Vooral door de moeders. Je houding wordt gecorrigeerd. Geen open benen als je zit. Gescheiden feesten. Alles doen, opdat jongens je niet kunnen verleiden. Maagdelijkheid? Dat is de eer van de familie. Een vrouw heeft geen recht op voorhuwelijkse seks. Zelfs vriendinnen kunnen je verstoten.’

‘Onder moslims is veel gecodeerd en gekaderd’, stelt psycholoog Redouan Ben Driss. ‘De blik, de lichaamstaal, de manier waarop je zit en kleren draagt. Men wil het fysieke contact vermijden. Seksualiteit is de vermenging van man en vrouw en dat moet je beperken. Pas in het huwelijk doe je wat je wil, op enkele verboden na. Maar er beweegt ook wel het een en ander.’ Hij maakt er een boutade van. ‘Een eerste generatie zei: Wij kiezen jouw partner. De tweede zei: Als je een lief op school hebt, kom hem of haar dan samen met de ouders voorstellen. Vandaag zegt een derde: Een lief? Doe maar, maar het einddoel is wel het huwelijk. Het gedeelde punt over de generaties heen blijft dus het huwelijk. Alleen de weg ernaar toe is flexibeler geworden.’

Maar hoe weten tieners, dus hormonenbommen, zich zolang in te houden? Kan masturbatie een middel zijn om zo nu en dan eens stoom af te laten? De meningen zijn licht verdeeld. ‘In de Koran wordt daar niet over gesproken’, zegt Mohamed Chatouani. ‘We volgen de wetenschap die stelt dat het mogelijk verslaving in de hand werkt. Het is noch haram, noch halal, maar makroek, dus iets wat niet haram is, maar gewoon wordt afgeraden. Wie het doet, wordt niet gestraft en wie het wel doet, wordt niet beloond.’ Amina redeneert vanuit het geloof in het huwelijk. ‘’Wij bouwen op naar dat moment van seksuele uitwisseling tussen twee mensen. In die zin kan masturberen voorkomen dat je te vroeg seks hebt.’ Om opwellingen te onderdrukken, adviseert Zina Hamzaoui een goede levenshygiëne. Aan sport doen, op tijd gaan slapen en bedachtzaam omspringen met de sociale media. ‘Aandacht voor het spirituele kan seksuele impulsen eveneens verminderen. Als je daarna nog steeds behoefte voelt, dan kan het. Je mag het alleen niet doen om het te doen.’ Jonge moslims die wat op islamitische websites surfen, krijgen gauw onheilspellende waarschuwingen te slikken. Masturberen zou het gezichtsvermogen aantasten, het zenuwstelsel verslappen, aanzetten tot porno kijken en de spermacellen en het denkvermogen verminderen.

‘Als kind kreeg ik mee dat het niet aangeraden is’, vertelt studente Zeynep. ‘Maar ik deed het stiekem en met schuldgevoel.’ Feller alweer klinkt Sevgi. ‘Masturberen is cultureel een enorm taboe. Wat doe je dan als je nat wordt? De slimmen gaan handmatig verder stimuleren en de anderen gaan mee in het taboe. Ik durfde het clitoraal, niet vaginaal, want ik was als de dood om te bloeden. Seks is even belangrijk als eten en toch wordt het ons afgenomen. Na het huwelijk mag dan plots alles. Je man mag overal aankomen. Je schaamstreek wordt een bom. Alles – heel je biologisch systeem – is compleet verstoord.’

Het teveel aan schaamte

De religieuze dimensie is één ding. Voor veel jongeren komt daar ook een culturele bij. Die blijkt vaak dwingender te zijn. Mohamed Chatouani scrolt op zijn smartphone, op zoek naar een Marokkaanse islamgeleerde die heel expliciet over seks vertelt. ‘Dat er in veel moslimgezinnen vanuit schaamte niet over seks wordt gesproken, is vooral een cultureel gegeven.’ Voor die schaamte bestaat een Maghrebijnse uitdrukking: hchouma (fonetisch: heetchjouma), wat zoveel betekent als: ‘Sssst, bij ons spreken we niet over seks, liefde en emoties.’ Seksuologe Zina Hamzaoui maakte van het begrip de titel van haar boek. ‘Schaamte in de zin van je gereserveerd opstellen, maakt deel uit van ons geloof. Die terughoudendheid mag wel geen belemmering zijn om kennis op te doen, ook niet over seksualiteit. Hchouma is daarentegen een teveel aan schaamte. Meerdere generaties ouders zijn ermee opgegroeid en hebben erin liggen weken, met al de nefaste gevolgen van dien. Hoe kan een adolescent vandaag verlangens begrijpen en controleren als er thuis geen plaats is om erover te praten?’ ‘Klopt’, zegt Amina. ‘In Brussel zit je met een niche van laaggeschoolde ouders. Dat maakt dat bepaalde thema’s niet leven in gezinnen. Vergeet ook niet dat veel Marokkaanse middenklassers door deze arbeidersklasse werd opgevoed. Het gevolg is dat velen nog in een tussenfase zitten en niet of anders omfloerst over seksualiteit praten. Een meisje dat tijdens de ramadan haar maandstonden heeft, hoeft een week niet te vasten. In plaats van dat dan te benoemen, zal men eerder zeggen: Je zus eet deze week.’

Zina trekt op het ogenblik van het interview op Views 600.000 volgers aan. Ik ben een van de 4000 kopers van haar boek. Vanuit mijn eigen normen lees ik haar als religieus behoudsgezind. ‘Moet dat gedrag van sommige popsterren nu echt’, zegt ze me. ‘Soms evenaart dat pornografie. Seksualiteit hoort thuis in de privésfeer. Je dringt het niet op aan anderen. Door op straat te kussen, dwing je moeders om hun kinderen daartegen te wapenen.’ Maar binnen de grenzen van haar conservatisme lijkt ze moedig en strijdvaardig. ‘Opvoeding komt toe aan de ouders en instructie aan de school, maar met seksuele opvoeding zijn veel ouders niet op de afspraak. Wie heeft ouders gehad die eens zeiden: bij ons kan je terecht met al je intieme vragen? Alles blijft in zwijgen verhuld. Men doet alsof het goed gaat. Tegelijk krijgen adolescenten op school de boodschap: doe maar, ontdek jezelf en vermijd soa’s en zwangerschap. Een kind heeft het nodig om op te groeien in een omgeving waar het de genegenheid van zijn ouders ziet. Dan zal het later minder geneigd zijn om antwoorden te zoeken in pornografie of seksuele experimenten. Kinderen opvoeden met seksuele voorlichting is geen optie, wel een plicht. Ofwel blijven ouders wegkijken en struisvogel spelen, ofwel maken ze komaf met wat verschillende generaties heeft verziekt.’

‘Leer jezelf kennen’, steekt ze verder van wal. ‘Je genitale delen, je intieme plekken. Een patiënte zei me ooit: ik heb pijn daar beneden. De woorden om over het lichaam te praten zijn vaag en er is veel onwetendheid over natuurlijke cycli, contraceptie en seksueel potentieel. Uit studies blijkt dat veel meisjes van 15 en 16 jaar weinig weten over hun schaamstreek. Sommigen twijfelen als je vraagt of ze een clitoris hebben. Ook ik vraag tijdens workshops om een vrouwelijk bekken te tekenen. Om een goede gelovige te zijn, moet je gebruiken wat God geschapen heeft. Seksueel verlangen erkennen is een eerste stap. Het controleren ervan is een tweede. Vooraf juist veel over seksualiteit praten, voorkomt na het huwelijk conflicten en echtscheidingen. Ten aanzien van seksescheiding pleit ik binnen de grenzen van de terughoudendheid ook voor meer vermenging. In Tunesië zijn trouwfeesten gemengd. In veel Brussels-Marokkaanse kringen niet. Die strikte scheiding kan problematisch zijn, want op den duur vind je geen goede partner meer.’

Langs Syrisch-orthodoxe kant lijkt het niet veel beter. ‘In gezinnen wordt niet zomaar gezegd: hé vader, ik ben verliefd’, vertelt Ismael. ‘Moeders, nooit vaders, zullen wat voorlichting aan hun dochter geven. En de zoon, tja, die behelpt zich met de sociale media en het internet.’

Toch beweegt het ook, besluit Zina. ‘We staan op een kruispunt. De huidige generatie ouders wil verandering. Ze zijn zich bewust van de schaamte die ze heeft geërfd en wensen daar soepeler mee om te gaan.’ Studente Zeynep getuigt. ‘Ik was opstandig omdat mijn moeder steeds gesprekken afblokte. Uiteindelijk deed ze wel haar best om te luisteren. Het initiatief moest wel steeds van mij komen. Die tekortkomingen ziet mijn moeder nu zelf in. Vijf jaar geleden kon ik niet zeggen dat ik veel gay vrienden heb, nu gaat dat beter. Mijn ouders hebben gemerkt dat het mij als persoon niet heeft veranderd. Alsof gays besmettelijk zouden zijn.’

Wat met de jongeren zelf? Hoe gaan zij om met de religieuze kaders en de impact van culturele schaamte? En kan het onderwijs daaruit leren?

Bronnen:

• Benhaddou K., Le Roi E. (2018), Halal of niet? Alle vragen omtrent islam en onderwijs in Vlaanderen beantwoord. Borgerhoff & Lamberigts.
• Hamzaoui Z. (2021), Chut, hchouma! Confessions d’une sexologue musulmane. MultiPrint LTD.
• Interview Jacoba Cuppens, Eline George, Elke Vander Kelen, theatergezelschap TINT, 9 april 2023
• Interview Amina (schuilnaam), moslimfeministische jongerenwerkster, 11 mei 2023
• Interview Redouane Ben Driss, psycholoog, 23 mei 2023
• Interview Bachir M’Rabet, medewerker bij Integratiecentrum Foyer Molenbeek, 25 mei 2023
• Interview Zina Hamaoui, seksuologe, vroedvrouw en auteur, 31 mei 2023
• Interview Fien Ingelbrecht en Ellen Van Gelder, Axcent vzw, 5 juni 2023
• Interview Mohamed Chatouani, islamleraar en jongerenwerker, 8 juni 2023
• Interview Sevgi (schuilnaam), studente sociaal werk, 12 juni 2023
• Interview Ismael (schuilnaam), Syrisch-orthodoxe diaken, 26 juni 2023
• Interview Yousra (schuilnaam), journaliste, 5 juli 2023
• Interview Manon, studente en actrice bij TINT, 15 juni 2023
• Interview Renée, actrice bij TINT, 19 juni 2023
• Interview Montana, studente en actrice bij TINT, 28 juni 2023
• Interview Daan, student en acteur bij TINT, 31 juni 2023
• Interview Zeynep (schuilnaam), studente, 9 augustus 2023
• Vandecandelaere H. (2019), En vraag niet waarom. Sekswerk in België. EPO.